Берілген мақалада сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың фонематикалық есту қабілетін қалыптастыру туралы мәселелер қарастырылады.
Кілтті cөздеp: фонематикалық есту, тіл, қаpым-қатынаc, ұжым.
В данной статье рассматриваются вопросы формирования фонематического слуха у детей с нарушениями речи .
Ключевые слова: фонематический слух, язык, общение, коллектив.
Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының арасында сөйлеу тілінің дамуында қандай да бір ауытқулары бар балалар жиі кездеседі. Мұндай бұзушылықтар балаларды оқытудың бастапқы кезеңдерінде, ал кейінгі кезеңдерінде ана тілінің грамматикасын, сондай-ақ басқа да жалпы білім беретін пәндерді меңгеруде балалардың жазу мен оқуды меңгеруіне елеулі кедергі болып табылады [1].
Сөйлеу патологиясын ерте анықтау және оны дер кезінде түзету, сондай-ақ қайталама сөйлеу және нейропсихиатриялық бұзылулардың алдын алу логопедтердің, педагогтардың, дәрігерлердің және балалардың ата–аналарының алдында тұрған маңызды міндеттер болып табылады. Сөйлеу тілінің патологиясы бар балалардағы сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық дамымауын жеңу мәселесі ежелден ғылыми білімнің әр түрлі саласындағы мамандардың назарын аударып келеді. Фонематикалық факторды зерттеудің маңыздылығы қазіргі кезде балалар популяциясының көпшілігінде дыбыстық дискриминация байланысында сөйлеу тілінің дамуының кешігуіне байланысты. Фонетикалық-фонематикалық қабылдауы қалыптаспаған балалардың сауаттылықты меңгеруінде қиындықтар туындауы кездейсоқ емес [2].
Фонематикалық процестерді арнайы түзетусіз сөйлеудің ауыр ақауларын жою мүмкін емес дегенді білдіреді. Сондықтан логопедтер мен логопедиялық топтардың тәрбиешілері дыбыстардың айтылуын түзетуге және келесі фонематикалық процестерді дамытуға көп көңіл бөледі: фонематикалық қабылдау, фонематикалық талдау және синтез. Фонематикалық қабылдау немесе фонематикалық есту, әдетте, сөздердің дыбыстық қабығын құрайтын сөйлеу дыбыстарын (фонемаларды) қабылдау және ажырату қабілеті деп аталады. Мұндай қабілет балаларда біртіндеп, табиғи даму процесінде қалыптасады. Ал фонематикалық есту қабілеті болған жағдайда ғана жеке сөздердің мағынасын түсінуге болады. Сондықтан фонематикалық естуді семантикалық есту деп те атайды. Бала кез келген дыбыстарға туғаннан бастап 2–4 аптадан бастап жауап бере бастайды, ал 7 айдан бастап сөзге жауап береді, тек интонациялық жағына, заттық мағынасына емес. Бұл сөйлеудің фонемаға дейінгі даму кезеңі деп аталады. Өмірінің бірінші жылының аяғында сөз алғаш рет қарым-қатынас құралы қызметін атқара бастайды, тілдік құрал сипатына ие болады, ал бала оның дыбыстық қабығына реакция жасай бастайды. Әрі қарай фонематикалық даму қарқынды жүреді, баланың артикуляциялық қабілеттерінен үнемі озып отырады, бұл айтылымды жетілдіруге негіз болады.
Логопедиялық жұмыс келесі ретпен жүргізіледі: дыбысты сөздің фонына қарсы таңдау (тану), яғни. сөзде дыбыстың болуын анықтау; сөздегі бірінші және соңғы дыбысты, сондай-ақ оның орнын (сөздің басы, ортасы, соңы) анықтау; фонематикалық талдаудың күрделі формаларын дамыту (сөздегі басқа дыбыстарға қатысты дыбыстардың ретін, санын және орнын анықтау).
Фонематикалық естуді дамытудың осы кезеңдерімен жұмыс істегенде, балалардың тапсырмаларды жақсы меңгеруі үшін бірізділік принципін қолдану керек. Дыбыстық-буындық талдау дағдыларын меңгеру сөйлеудің фонетикалық жағын және оның грамматикалық құрылымын түзету мен қалыптастыруда, сондай-ақ күрделі буындық құрылымды сөздерді айта білуде бірінші кезектегі маңызға ие. Дыбыстық талдау мен синтез негізінде балалар буындар мен сөздерді оқуды меңгереді. Сөздің дыбыстық құрылымы туралы хабардар болу және дыбысты талдау мен синтездеу бойынша жұмыс сауаттылыққа баулудың қажетті алғышарты болып табылады. Балалармен сабақтарды ойын түрінде өткізу арқылы біз оқу іс-әрекетіне деген қызығушылықты оятамыз және фонематикалық дамымағандықты түзетуде оң динамикаға қол жеткіземіз, сол арқылы балаларға мектепте әрі қарай оқуға дайындалуға көмектесеміз [3].
Әдебиет:
- Pахметова C. Қазақ тілін оқыту әдіcтемеcі. — А.: 2003. — 200 б.
- Ибатова Г. Б., Коржова Г. М. Дамуында түрлі ауытқулары бар балалардың сөйлеу тілі дамуының ерекшеліктері. — Алматы, 2010. — 48 б.
- Дербисалова Г. С. Логопедия бойынша арнаулы курс. — Қарағанды: Mеdеt Grоup, 2019. — 220 б.
