«Мутагенез теориясы» элективті курсының практикалық сабақ тапсырмалары

Элективтік пәндер – белгіленген кредит шеңберінде және білім беру ұйымы енгізетін таңдау бойынша, білім алушылардың жеке дайындығын көрсететін әлеуметтiк-экономикалық дамытудың  ерекшеліктерін және нақты өңірдің, жоғары оқу орындарында ғылыми мектеп пайда болатын қажеттiліктерін есепке алатын компонентке кiретiн оқу пәндерi.

Осындай элективті курстың бірі «Мутагенез теориясы», ол 5В011300- «Биология» мамандығы студенттеріне арналған. Қоршаған ортада мутагендердің таралуы мутацияның жоғары жиілікте болуына ықпал етеді. Сондықтан қоршаған ортадағы мутагендік факторлардың генетикалық белсенділігін оқытудың маңызы зор.  Арнайы  курс  3 кредитке арналған.

Пәнді оқытудың мақсаты:

Мутагендік факторлардың тірі организмдерге әсер ету механизмдерін түсіндіру. Студенттерді мутация ауыртпалығын есептеуге, мониторинг жүргізе алуға үйрету. Сондай-ақ қоршаған ортаның ластануының әсерінен туындайтын генетикалық ауыртпалықтардың алдын алуға, сақтануға үйрету.

Пәнді оқытудың міндеттері:

·      мутацияның классификациясымен таныстыру;

·      мутагендік факторлар туралы түсінік беру;

·      қоршаған ортаның ластануының әсерінен туындайтын генетикалық ауыртпалықтар жөнінде мәліметтер беру;

·      генетикалық карталар, идиограммалар құрастыруды үйрету.

Бағдарламаның әр тарауы теориялық білім берумен қатар, студенттердің теориялық материалды генетикалық карталар, идиограммалар құру, сол сияқты генетикалық есептер шығару жолымен бекітуіне бағытталған. Студенттер  практикалық‑зертханалық сабактың  бұл  түрінде  өздерінен  бұрын  ғылым анықтаған, бірақ  оларға  таныс емес  мәселелерді  карастырады.  Зерттеу  сабағында студенттердің  танымдык іс-әрекеті мутациялық  негіздің  ғылымилық принциптерін  ашатын  орындалымға жақындайды. Басқаша айтқанда, студенттерді осы мутагенез теориясының даму сатысы бойынша зерттеу жұмысының кезендеріне сәйкес оқыту.

Зерттеу үшін студенттерге әр түрлі деңгейдегі тапсырмалар беріледі.

Тапсырманы  нактылап,  жіктеп  орындау  үшін  биологиялық пәндерден  алған теориялык және практикалык білімді еске түсіріп, зерттеуге кіріседі.

Зертханалық жұмыстарды  орындау  барысында  студенттерге   ғылыми  зерттеу  жұмыстарының  элементтері  бар  жекелеген  тапсырмалар  беріледі. 

Курсты оқытуда практикалық сабақтар қарастырылған. Оларды тиімді етіп ұйымдастырудың әдістемелерін қарастырдық. Соның бір үлгісін ұсынып отырмыз.

Тақырыбы: Гендік мутация. Дрозофиланың көзінің түсі және фасеттерінің өзгеруіне қарай мутантты формалары

Мақсаты: Гендік мутация туралы түсініктеме беру. Дрозофиланың көзінің түсі және фасеттерінің өзгеруіне қарай мутантты формаларымен таныстыру.

Негізгі  сұрақтар:

1.    гендік мутациялар: а) нуклеотидтер жұбының алмасуы (транзиция, трансверсия); ә) код шекарасының «оқылуының» өзгеруі;

2.    белгінің өзгеру бағытына қарай гендік мутация түрлері (гиперморфты, неоморфты, антиморфты);

3.    дрозофиланың көзінің түсінің өзгеруіне қарай мутантты формалары;

4.    дрозофиланың көз фасеттерінің өзгеруіне қарай мутантты формалары.

Әдістемелік нұсқама:

1-тапсырма

Әдебиеттер мен дәріс материалына сүйеніп, гендік мутациялар туралы сипаттама жаз.

2-тапсырма

Дрозофиланың көзінің түсінің өзгеруіне қарай мутантты формаларының сипаттамасын кестеге толтыр.

3-тапсырма:

Суреттерді пайдаланып,қалыпты дрозофиланың және  көз фасеттерінің өзгеруіне қарай мутантты формаларының сәйкес әріптік таңбасын көрсетіп,  көздерінің құрылысының сипаттамасын кестеге толтыр.

4-тапсырма:

1-есеп. Берілген схемада ДНҚ-ның мутациясы немен байланысты, мутацияның түрлері қандай? Жұмысты орындай отырып, қорытынды жаса.

1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

                                                                 →  Қалыпты ДНҚ

А  Т   Ц  А  Г   Т   Г   Ц  А   Т

1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

                                                                 →  Мутант ДНҚ

А  Т   Ц  А  Г   Т   Т   Г  Ц    А

2-есеп. ДНҚ молекуласында мутация, яғни 5,6 нуклеотидтерде инверсия жүрді.   аРНҚ-ның жаңа ақпаратын жаз. Бастапқы ДНҚ мен мутант ДНҚ-ның айырмасы неде, анықта. Түзілетін белоктың амин қышқылдарының айырмасын анықта.

1   2   3   4   5   6   7  8   9   10

                                                           → Қалыпты ДНҚ

А  Т   Г  Ц   Т   А  Г  Ц  Т   А

--------------------------------------           Қалыпты аРНҚ ?

--------------------------------------           Мутант  ДНҚ ?

--------------------------------------           Мутант  аРНҚ?

--------------------------                                                  --------------------------------------        Полипептидтегі амин қышқылдарының реті?

Әдебиет:

Негізгі:

1.    Бурунбетова  Қ.Қ. Генетика негіздері. - Алматы: Дәуір, 2013. - 169-171 бб.

2.    Мұхамбетжанов Қ.Қ. Генетика. - Алматы: Print-S, 2005. - 147-148 бб.

3.    Медведев Н.Н. Практическая генетика: Руководство. - Москва: «Наука», 1968. -28-29 бб., 135б.

Қосымша:

1.    Ватти К.В., Тихомирова М.М. Руководство к практическим занятиям по генетике. - Москва: Просвещение, 1979. – 90 б.