Тәжірибелі шет елдерде аумақтық өнімінің бәсекеге қабілеттілік өсім факторларының бірі болып экономикалық кластерлерге өту болып табылады. Оңтүстік – Қазақстан облысы территориясында мақтадан дайын өнімді дайындау технологиясын жетілдіру мақсатында мақта-тігін кластерін құру қарастырылған. Тігін құралдарын модернизациялау кезінде халықаралық сапа стандартына сәйкес келетін өнімді шығару қажет.
Кластерлік экономикалық даму Қазақстандағы экономикалық саясаттың жалпыхалықтық негізі болып табылады. Қазіргі кезде республикада мемлекеттік көмекті әртүрлі саладағы, соның ішіндегі ауылшаруашылық кластерін дамыту алды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2013 жылғы халыққа жолдауында бәсекеге қабілеттілікті жоғарлатудың экономикалық потенциалы бар приоритетті салалардағы экономикалық бәсекегеқабілетті моделін таңдау казақстандық кластерлік жүйені дамытуға жол қойылады деп айтқан [1].
Кластерді реттеу – бір –бірімен бәсекегеқабілеттілігін өсіру қабілеттіліг тығыз байланысты болатын салалардағы қоғамдық фирмаларды біріктіру процесі болып табылады. Дегенмен кластер шағын және орта бизнестің негізінде аумақты дамыту үшін ең маңызды болып табылады. Сондықтан үкіметтің күші жеке кәсіпорындарға емес, жеткізушілер мен тұтынушылар арасындағы арақатынасты дамытуға жұмсау қажет.
Оңтүстік – Қазақстан облысының аумақтық экономиканың кластерлік формасын ұйымдастыру бәсекегеқабілетті өнім дайындауда басқару жүйесін жүзеге асыру болып табылады. Оңтүстік – Қазақстан облысында кластерді құру жағдайын талдау кезінде облыстың табиғи-климатикалық жағдайы ауылшаруашылық өнімін мақта-шикізатын қайта өңдеуге қолайлы жер. Егер Қазақстанда 1990 жылы мақта өндірудің жер көлемі 119,7 мың га болатын болса, 2013 жылдың өзінде 206,5 мың га жетті. Ауылшаруашылықтың бұл өнімін тек екі облыс қана өндіріп шығарады – Қызылорда және Оңтүстік – Қазақстан облысы, бірақ соның ішінде мақта-шикізатын тек Оңтүстік – Қазақстан облысы өндіреді. Қызылорда облысында 2013 жылы 0,7 мың тонна ғана жиналса, көрші облыста -409,1 мың тонна жиналған [2].
Бұл дегеніміз, Оңтүстік – Қазақстан облысының экономикасында мақта-тігін кластерін дамыту және құру жалпы халықтық экономиканың қызығушылығына өте маңызды, яғни облыстың экономикалық кластерінің басқада құрылымдарын дайындауға мүмкіндік береді.
Мақта - тоқыма кластерiне жататын бұл салалардың құрамын одан әрi зерттеулер нәтижесінде сыртқы экономикалық байланысын туғызуда облыстың экономикасының құрылымында өзгерiстермен кiрушi салаларда өзгертулер болуы мүмкiн. Қазіргі уақытта Оңтүстік Қазақстандағы мақта-тоқыма кластері белсенді қалыптастыру кезеңінде орналасқан. Бiрақ, бұған қарамастан өнiмнiң әлi төмен бәсекеге қабiлеттiлiгi осы кластердiң кәсiпорындарын биiк деңгейден әжептәуiр емес, технологиялық күйде қосылатын кейбiр мәселелер ие болған физикалық және негiзгi өндiрiстiк қорлар, мақта - тоқыма кластердi материалдық базаның құрылымы моральдық тозу ғана қалыптасады. Қысқа мерзiмдер саябақ жаңарту машина-трактор қамтамасыз ету ретiнде мамандандырылған лизинг компаниясы «БРК-Лизинг» Қазақстанның даму банкiнi мақта - тоқыма кластердi материалдық-техникалық базаның дамуы үшiн алдынғы технологиялар енгiзуге құрған және бұның негiзінде мақтаның өнімділігін және сапасы едәуiр жоғарылатылады. Себебi, осы лизинг компаниясы ауылшаруашылық техникасын шартты пайдалануға ұсынады, лизингтің ұзақ мерзiмдеріне қарағанда жеке алғанда жоғары емес пайыздық ставкалар. Лизингке жабдықтау үшiн ауылшаруашылық «БРК-Лизинг»компанияның 5,08 млрд, теңгесiн ерекшелейдi. Саяси, әлеуметтiк, экономикалық аспектілеріне ие болған республиканың экономикасы үшiн облыс мақта - тоқыма кластердi Оңтүстiк Қазақстан даму мағынасына тұрақтау керек. Қалыптастыру саяси пiкiрден және мақта - тоқыма кластердi тиiмдi қызмет ету шаруашылық байланыстарда гармониялық кiрудiң мүмкiндiк туғызады. Бұдан басқа, мақта - тоқыма кластердi дамудың әлеуметтiк жағын ерекшелейдi. Қалалардағы да, қырдағы елде де осы кластер облыстың экономикасының үлкенiрек халықтың табыстары құрылымында үстемдiк болып көрiнедi, сол себептi, бос еместiктi қамтамасыз етедi.
Халықтың жұмыспен қамтылуының жоғарылауы мақта - тоқыма кластердi шеңберiнде шешiлуге мүмкiн тиiмдi шешiлу, себебi астықтың саны өндiрiске еңбектiң шығыны мақта-шикiзаттың тоннасының өндiрiсiнiң еңбек сыйымдылығы 3 есе жоғары болады.
ОҚО-ға мақта - тоқыма кластердi қалыптастыру 5000 астам жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге қосымша ретiнде рұқсат ететiн, сонымен бiрге қосылған құнды көбею деңгей еңбек есебiнен мақта талшықтан түпкi бұйымдарын өндiрiсте көтеруге күтiлед. Мақта - тоқыма кластердi экономикалық рөлі онының дамуына әсерін туғызады, облыс экономикасы с, ел барлық ұлттық экономикасы сияқты болады. Өндiрiстiң құрылымын қалыптастырудың процестерi, өлшем және инвестицияларды бағыт, өндiрушiлердiң табыстарын қамтамасыз ету және мемлекет күйІмен негiзiнен көпшiлiгiнде мақта - тоқыма кластердi қызмет етумен анықталады. Азық-түлiк шартты корпорациясы мақта - тоқыма кластердi қалыптастыру ОҚО-на шеңберiнде мемлекеттiң қатысуымен акционерлiк қоғамды сияқты жасаған мақтаның өңдеуi бойымен зауыттың құрылысы бойымен кең жұмыс өткiзедi 51% акциялар пакетi, ал зауытын iске қосуын сәтiнен қалған 49% акциялар пакетi мақта берiлген өндiрушi болу тиiстi. Мақта қайта өңдейтiн зауыт үшiн, бюджеттен 2013 жылға осы мақсатта 500 млн. тг, ал ерекшеленген 1млрд. тг 2014 жылында кесiлдi де жабдықты жабдықтауы АҚШ және Түркия жүзеге асыруы керек. Зауыт мақта-шикiзаттың сатып алуының жанында бәсекелi орта бұл мақта, әдiл бағалар бойымен өнiм өткiзудiң мүмкiндiгiмен қамтамасыз етiп, мақта қайта өңдейтiн зауыттардың арасындағы бағалы келiсiм сақтап қалып, мақтаның өндiрiсiн үлкейтуге құруға мүмкiндiк бередi және қымбатшылық арналған нарық мақта iшкi және сыртқыға сапаландырып, iске асырсып, шетелдiк инвестиция тарту. Мақта - тоқыма кластерiн өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң жоғарылауына жер қорларын салыстырмалы үнемдеуiнiң және олардың шығынын игеруге мүмкiндiк туғызады. Бұл кластер қалыптастыруда жағдай жасайтын рөлдi мүмкiн орындайтын және облыстың әр түрлi профилінің жеке салаларын дамыту. Басқа экономика саласыларды дамудың ынталандыруы мақта - тоқыма кластердi инвестициялық потенциалымен қорлануы мүмкiн. ОҚО-ны мүмкiн өндiрісiн және мақта - тоқыма кластердi тез өтiмдi өнiмдi, жеке алғанда мақта маталар, елге валюталық түсулерiн негiзгi көзбен мүмкiн мақташылықтың өнiмiн линт, улюк әлемдiк нарықта жүзеге асыр. Рөлі жеңiл, машина жасау, химиялық және бұл ретте мұнай-химия өнеркәсiп ұдайы өсуi керек. Мемлекет және жеке сектор экономикалық әлуеттiң күшейтуiне алып келген елеулi қаржылар облыстың мақта - тоқыма кластерiн дамуларға салады, сонымен бiрге онының тиiмдi дамуындағы бағдырламаны, тағы басқа салаларды мақташылықтың өзара байланыстарының сапалы жаңа құрылымын жасау жүзеге асыруда маңызды рөл ойнайды. 2014 жылда 13, 4млрд тг ерекшеленген республикалық бюджет мақта - тоқыма кластердi дамуына 2013-2014 жылдардағы Қазақстанда 9, 4 млрд – тг бөлінген. 2014 жыл ерекшеленген сомасынан қай 583 млн.тг өсiмдiктердi қорғауға бағытталады және көктемдегi-далалар жүргiзу үшiн құндылық минералдық тыңайтқыштар, жәрдем беруге заттық-техникалық және жинау жұмыстар, тұқым шаруашылықтың дамуына 830 млн тг және суармалы егiншiлiк - 615, 7 млн тг. Дамудың мiндетi және Оңтүстiк қазақстан облысты мақта - тоқыма кластердi бәсекеге қабiлеттiлiктiң жоғарылауы жаңа өндiрiстердiң ұйымын ынталандыруда қосылады және әлемдiк қаржыға қол жеткiзудi қамтамасыз еткен инновациялық кәсiпкерлiк жобаларды өткiзу. Мақта - тоқыма кластердi ынталандырудағы мақсаты қолайлы ауа райының жасауы үшiн бұл бағыт шетелден арнаулы экономикалық аймақ Онтүстік жасау туралы Назарбаевтiң Қазақстанының президентiн жарлық қабылданды да отандық инвесторларға кеден жеңiлдiктерi және преференция салық ретінде берiлген . Себебi тиiмдi инвестициялық саясатты жүргiзу мақта - тоқыма кластерінің дамуының маңызды факторларының бiрi болып көрiнедi. бiрiншiден, бiрлескен өндiрiстердi жасау мақтаның терең өңдеуiн әсiресе, өте жаңа технологияларға қол жеткiзу ,дайын өнiмнiң өндiрiсi бойымен орынды көздiң нүктесiмен, ал екiншiден, шығарылатын тауарларды шет серiктестері арқылы әлемдiк нарықтарға қол жеткiзу .
Мақта - тоқыма кластердi даму несие берудiң бiр бөлiгiнде, орынды, мемлекет жеңiлдiктi экспорттық кредиттердiң мемлекет кепiлдiгiлер, экспорттың төте жәрдем беруi, беруiне коммерциялық қарыздардың бөлiндiлерiн тартудың сызығы бойымен жеңiлдiктi мемлекеттiк несие беру енгiзсiн және жабдықтың сатып алуы астында экспорттық өндiрiстiң дамуы, шикiзат, байланған несиелердi ТМД елдерімен қатар берудiң Қазақстан шығарылмаған қордағы бөлшектердiң және жинақтайтын материалдары үшiн жабдықтың сатып алуларын экспорттық операциялар, мемлекеттiк несие беру сақтандыру жеңiл, тоқыма үшiн және таяу шетелдiң елiнде тамақ өнеркәсiбi экспорттың ұзартуына мүмкiндiк туғызған . дайын өнiмiн экспорттық жабдықтауларының көлемiн кеңейтуi шешiмiн республика шарттарында мүмкiн есебiнен және жалпы iшкi өнiмдегі үлес салмағын олардың өсуi, себебi шикiзат тауарларына әлемдiк нарықтардағы бағасы төмендетуге тенденцияны алады. Мақта-шикiзаттың бiрлiгiне қарағанда, дайын өнiмнiң бiр бiрлiгi экспорт көлемiнде дайын өнiмнiң үлесiн көбетіндегі, сондықтан осы жағдайда орынды экспорттан түсу 20 есе iлгерiлетедi, дайын өнiмнiң қосылған құны 20 есеге артық. ОҚО -ға қосылған құндарды мақта - тоқыма кластерде өндiрiсте көрiнеді, сондықтан болжамды тiркес төмендегiше; мақта –шикісі =мақта-талшығы=жіптер=маталар=маталарды –өңдеу=дайын тігін бұйымдарын тігу=тауар маркасы [3].
Демек, қазiргi уақытта дамудың бас бағыттарының бiрi Оңтүстік Қазақстан облысы қалыптастырылуды және мақта - тоқыма кластері экономикалық әлуеттi кеңейтуде. ЕЭА «Оңтүстік» жасауы жеке алғанда, барлық тоқыма өнеркәсiбіне дамуына бұрын бағытталған, даяр тоқыма өнiмдi өндiрiс үшiн әлемдiк сауда белгiлерінiң өндiрушiлерiне дайын өнiм түрінде тартады. ЕЭАның қызметi негiзгi бағыт иiрiлген жiптiң өндiрiсiн және трикотаж бұйымдары маталар, және жеке алғанда тоқылған даяр тоқыма өнiм, жоғарғы және киiм, тоқыма өнiмінiң басқада түрлерiн шығару. Осы аймақтың қызметiнің негiзгi бағыты ЕЭАның қазiргi инфрақұрылымының қалыптастыруы, сонымен бiрге жүргiзу анықталынған және тоқыма өнеркәсiпбiн облыста инновациялық жобаларды енгiзу. Өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң жоғарылауы үшiн мақта - тоқыма кластер осы кластердiң салалары үшiн қолайлы құратын республикада экономиканы мемлекеттiк реттеудiң жүргiзуi керек. Жеке алғанда:
1. Тиiмдi жағдай жасайтын экономикалық саясатты жүргiзу, оның негiзiнде шетел азаматтарын тарту және шапшаң капитал айналымының мүмкiндегi iшкi инвестициялар, және өндiрiстiң кеңейтуi.
2. Капиталдың бөлiндiсiн қатысудың ынталандыруы қоғамда қабiлеттi экспорт есебiнен тиiмдi бәсекелестiктен астам тез үлкейтсiн, акционерлiк тағы басқа кәсіпорындарда мемлекеттiң үлесiн қысқарту.
3. Салаларды қаржыландыру үшiн несие нарығының тиiмдi жұмысын қамтамасыз ету үшін банк жүйесiндегі халықтың жинақ ақшасы есебiнен тарту.
4. Маркетинг нарығында потенциалдық зерттеулерiнiң әлемдiк нарықтың жағдайы, жүргiзуi туралы ақпарат дайын өнiмнiң экспортшыларына ерекше мiнездi қызмет көрсететiн мамандандырылған мекемелердi қызметтiң жақсартуы мақта - тоқыма кластерде өндiрушiлердi мемлекеттiк қолдауды күшейту.
5. Инновациялардың өндiрiстi жаңартудың ынталандыруы және ҒТП -тың жетiстiктерi енгiзуi.
6. Қалыптастырудың мақсатымен институционалдық өзгертулерiн күшейту және экономикаға, монополиялардың үстiнде бақылаудың жеке алғанда тиiмдi жүзеге асыруынамен қатар монополиялық бiрлестiктердi жасаумен бәсекелi ортаны дамуы.
7. Ынталандыру және дамудың қолдауы аз және бизнестiң бөлiндiсi.
Салаларды экономикалық қорларды тиiмдi пайдаланудың негiзiнде өндiрiстiк шығындардың құрылымы оптимизацияның бiр бөлiгiнде республиканың мақта - тоқыма кластерiнiң мүмкiндiктерiн өткiзу бағытталған экономикалық саясаттың жүргiзуi, тауарларды өндiрiстiң бәсекеге түсе алатын деңгейiне мүмкiндiк бередi де,мақта – шикiзатын және дайын бұйымдардың экспортын дамытады.
Облыс мақта - тоқыма кластердi дамудың ынталандыруы оңтүстiк қазақстан мақта өнiмнiң өндiрушiлерiн мемлекеттiк қолдауды саясаттың құралымен мақта нарықтағы қатынас реттеуi керек болған соң «Мақта саласының дамуы» туралы заң жоба жеке алғанда өңделген құқықтық базаны жасау сонымен бiрге талап етедi. Осы заңды таза орнатуға шақырылған және шаруалардың арасындағы әдiл қатынастар және зауыт мақта, ал басты шаруаалардың қызығушылығын қорғау.
Бұдан басқа даяр тоқыма өнiмдi экспорт қаржы қолдауы туралы заңнамалық актiлердiң қабылдауы керек және Қазақстан бойымен салыстырмалы артықшылығы болатын экспорт бағдарламалынған салаларды өнiм, бәсекеге түсе алатын жоғары сапалы өнiм су бұрғыш белгiлi экономика саласылардың жергiлiктi экспортшылары экспорт кепiлдiгiлер, тiкелей несие беру.
Осыларға сүйене отырып, облыс мақта - тоқыма кластердi дамуда негiзгi акценттi әлемдiк цендердi төмендетуге үрдiс мақта - талшықтан соңғы он жылдыққа оңтүстiк қазақстан дамудың ынталандыруында тоқыма жасалады және мақтасының өңдеуiмен байланысты тiгiн салаларымен, және даяр экспорттық бағдарланған өнiмдi шығару. Сондықтан жеңiл өнеркәсiп облыс мақта - тоқыма кластердi дамытуда маңызды рөл Оңтүстiк Қазақстанға берiледi. Өндiрiстiң өзi және ТМД ның елдерi мақтадан дайын бұйымдардың алға басуы базарға және Еуропалық одақ облыстың мақта - тоқыма кластерiн дамуды басым бағыттарна тиiстi.
Тиiмдiлiктiң жоғарылауы мақсатында және мақта - тоқыма кластердi бәсекеге қабiлеттiлiк керек, өнiм бiрлiгi, дайындыққа өндiрiс пәрмендi экспорттық бақылау жүйемен, шығындарды төмендету шығынды кәсiпорындар, экспортты әртараптандыру, енгiзу мемлекеттiк қолдау придприятии, санация жүргiзу және сауатты кәсiби менеджмент кәсiпорындарында енгiзу.
Мақта экспорты тиiмдiлiгiн жоғарылау үшiн - облыстың тоқыма кластерi Арыс пен Манкент станцияларындағы (көлiк - логистиялық орталықтар) көлiк терминалдарын жасайды және жинаудағы шығындарын минимизациялауға мүмкiндiк беретiн, орама, мақтаның тасымалдауына жүксауыттың жүк тиеуiне рұқсат етіледі. Сәйкесiнше мақтаның сатуын және өнiм соның iшiнде тiкелей тапсырылған терминалдардың ысырап мақта азайтуға мүмкiндiк беретiн халықаралық өткiзу рыноктерiне жүзеге асыруға болады, - талшық және тұтынушы шапшаң жеткiзудi жүзеге асыру. Алға басудың мақсатындағылардың маңызды бағыттарының бiрi Қазақстандық мақта - талшық оның сапасының жақсартуын болып көрiнедi, үшiн ол сапа халықаралық стандартқа сәйкес келдi. Осы мақсатта бұл сапаның бағалаудың төңiрегiдегi келiссөздер екi ең iрi халықаралық серiктестiктермен мақта жүргiзедi - "СЕРВИСЕС ИНСПЕКШЕН Уэйкфилд" (Англия ) талшық және сапаның бағалауын жүзеге асыру үшiн зертхананың жасауы туралы "ЭсДжиЭс" (Швейцария ) қазақстандық мақта - халықаралық стандарттарды жүйенiң негiзiнде іске асырылады. Сапаның бағалауын анықтықты жоғарылатуға мүмкiндiк беретiн өз кезегiнде, сонымен бiрге құн отандық мақта жоғарылатылсын - талшық және әлемдiк нарықтарда бәсекеге қабiлеттiлiк. Сапаның бағалауына шығын мақта - талшық тг 254 миллионды жасайтын есебiнен республикалық бюджет басуға ескерген [5].
Ұлттық экономика, даусыз-дамайсыз, потенциалдың мүмкiн толық өткiзуi үшiн де, бұл бәсекеге қабiлеттiлiктiң аймақтық та облыс мақта - тоқыма кластердi қалыптастыру маңыздылық Оңтүстiк Қазақстан детерминанттардың жоғарылауы ол туралы қорытынды шығаруға болады.
Кластер экономикалық дамуы жалпыұлттық өнеркәсiптiк саясаттың негiзiн болып көрiнедi. Үкiметтiң күшi жеке кәсiпорындарды қолдауға емес ыңғайлануы керек және жеткiзушiлердiң арасындағы сала қарым-қатынастарды дамуға туралы және тұтынушы, өндiрушi түпкi тұтынушылардың арасындағы. бизнес аймақтық даму, өзара iс-әрекеттi база iрiлi-уақты тiптi кластерлердi де шығып дайындайды. Кластер тұжырымдамасы мемлекеттiк өнеркәсiптiк саясаттың қағидаттары өзгертедi.
Бұл әсiресе, өтпелi экономикадағы елдер жатады. Бұл мемлекеттiк басқаруды аппараттың толық қайта құруы талап етедi, ақпараттың басқа талап етеді де экономикада қойды - емес, сала арналған емес, деңгейде жеке нарықтар және компания. Қазақстанда Республиканы экономика салаларындағы бұл әдiстi орындалатындығын сөйлеуге талпынытын инновациялық экономикалық саясатта кластер күштерi болып табылады. Қорыта келгенде, барлық жайыттарды ескере отырып ,онда тауарды жылжытудың ұйымын қазiргi бәсекелi артықшылықтар артықшылықтарды технологиялар, өндiрiсте iс жүзiнде толық есебiнен қамтамасыз етiлген жағдай, басқару, экономикалық жүйенiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн табысты даму мүмкiн кластер тетiгiн теорияның кешендi пайдалануында және инновациялық дамудың қазiргi тұжырымдамалары болып табылады.
Әдебиет:
1. Инструкция по определению кадастровой (оценочной) стоимости земельных участков – 15 с.
2. Назарбаев Н. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации / Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана.- Астана, 2013 г.
3. Сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана в 2012-2013 году. /Статистический сборник Агентства Республики Казахстан по статистике. – Алматы, 2012. – С. 149.
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан, г. Алматы,
5. Республиканская программа стабилизации, постприватизационного развития и поддержки агропромышленного комплекса. - 2012.
