Биологиялық білім беру — жалпы орта білім беретін мектептерде маңызды компонеттердің бірі болып саналады, яғни пән бағытындағы тапсырмаларды шешіп ғана қоймай, оқушылардың жеке даму сапасын, қабілеттілігін, алған білімі негізінде ғылыми әлемдік көзқарасы мен экологиялық ойлауын және табиғатты тиімді пайдалану принциптерін анықтайды. Сондай-ақ, тәжірибие көрсеткендей биологиялық білімді пайдалану аясы неғұрлым кең болса, оқушылардың болашақ кәсіптік қабілетін арттырудың мүмкіндігі кеңінен туындайды.
Оқушылардың биологияны толыққанды игеруіне қажетті материальдық-техникалық базаға дәстүр бойынша жатады: Биология кабинеті (мүмкіндігінше лаборатория жабдығымен), тірі табиғат бұрышы, мектептің оқу тәжірибе үлескісі (мүмкіндігінше жылы жаймен бірге). Өкінішке орай, тек аз ғана орта оқу орындары жоғарыдағы тізімге әртүрлі бағыттағы жаратылыстану мұражайын қоса алады.
Биология пәнінің мұғалімдеріне оқу процесін табиғи оқу құралдарымен қамтамасыз етудің екі жолын ұсынуға болады. Бірінші жолы — көрнекі құрал ретінде оқу материалдарында көрсетілген жеке дара табиғи әдістемелік материалдарды қолдану. Екінші жолы — мектептің табиғи мұражай мүмкіндіктерін пайдалану, яғни құрамына табиғи объектілер кіретін қосымша иллюстративтік материалдармен байланысты (муляждар және модельдер) экспозицияларды пайдалану. Мұндай кешенді табиғи обьектілердің сабаққа пайдалану арқылы оқушыларда жалпы табиғатқа деген толық көзқарас пайда болып, табиғат пен оның құрамына кіретін барлық компоненттер көз алдарына елестейді. Өкінішке орай, мектептерде оқытылатын жаратылыстану-географиялық циклындағы пәндер әрқашан оқушыларда табиғатпен өзара байланысты толық сипаттай алмайды, яғни олардың арасындағы байланыс жеткілікті деңгейде пайдаланылмайды, ал әртүрлі бағдарламамен жұмыс жасайтын пән оқытушысы жалпы тақырыптардың байланысын аша бермейді.
Экология мектеп жағдайында оқытылатын жеке пән ретінде мұндай өзекті мәселелерді шешуге көмегі тиер еді, бірақ пән барлық мектептерде бірдей өткізіле бермейді, сондықтан оқушылардың бірнеше жылдар бойы табиғат туралы алатын білімін топтастыру қиынға соғады. Қордаланған мұндай өзекті мәселелерді шешудің бірден-бір жолы табиғи мұражай болып табылады. Қазіргі жағдайда ғылыми-табиғи мұражайларды екі топқа бөлуге болады: тақырыбтық және кешенді. Өз кезегінде бірінші топтағы мұражай былай жіктелуі мүмкін: Биологиялық бағыттағы мұражай (зоологиялық, анотомиялық, ботаникалық, палеонтологиялық, және т. б.), геологиялық-ландшафты (геологиялық, топрақтық және т. б.) және экологиялық немесе экомузей (табиғатты қорғау, адамның өмір сүру ортасы).
Мұражайдың негізгі мәліметтері табиғаттың қандай-да бір компонентінен немесе соған қатысты бір элементтерден тұратын әртүрлі тәсілдермен сипатталады (мысалы, табиғатты қорғау). Тақырыптық мұражайлардың мүмкіндігі мектептегі пайдаланатын материалдар жоспарына сәйкес шектеулі, сондықтан кешенді мұражайлар мен табиғат мұражайларын пайдаланған ең тиімді варианттардың бірі болып саналады. (1-сурет).
Сурет 1 Мектептің жаратылыстану-ғылыми мұражайы
Сондықтан мектеп жағдайында барлық табиғат, өмірлік көзқарасты қалаптастыратын және оқушының биологияның барлық салалары бойынша
бірнеше жыл қалаптасқан білімін жинақтайтын кешенді мұражай мен табиғат мұражайларын ұйымдастыру қажеттілігі туындайды (2 сурет).
Сурет 2. Мектеп табиғат мұражайының құрамы
Оқу процесінде мұндай мұражайларды пайдалану кезінде мектептің басқа да мүмкіншіліктерін қарастыру қажет, яғни мектептің кешенді биологиялық мұражайының құрамдас бөлігі болатын мектептің материальдық-техникалық базасы. Мектептік табиғат мұражайымен қатар биология кабинеті, әртүрлі биологиялық әдебиеттерден тұратын мектептің кітапхана қоры, тірі табиғат бұрышы, оқу-тәжірибие үлескісі және мектеп жылыжайы кіреді.
Мұндай кешенді құрамды байланыстыратын түйін-ол мектеп мұражайы, яғни биология мұғаліміне пән бойынша оқу-тәрбие жұмысында жан-жақты көмек көрсету үшін барлық құрамдас элементтер қамтылу керек.
Мектеп табиғи мұражай экспозициясы бай нақты материал, негізінде туған өлке табиғаты мен басқа да мемлекеттер табиғатын салыстыруға мүмкіндік береді. Қазақстан, Ресей және әлемнің түрлі мемлекеттеріндегі флора мен фауна ерекшеліктерін зерттеу мен салыстыруға көңіл бөлінеді.
Мектеп мұражайы экспозициясын орналастыру үшін, міндетті түрде арнайландырылған бөлме болуы қажет, бұл үшін биология кабинетін пайдалануға болмайды.
Біріншіден, мұражай ішіне әртүрлі зиянкестерден қауіп төнетін (бүргелер, үндеместер). биологиялық коллекциялар мен объектілер орналастырылады. Сондықтан оларға арнайы құралдармен санитарлық өңдеу жүргізіледі. Осыған байланысты балалардың бөлме ішінде үнемі болуы құпталмайды.
Екіншіден, табиғи экспонаттарға күндізгі жарық зиян келтіреді,сондықтан бөлме ішіндегі терезелерге жалюздер мен қалың перделер тұтылады. Сондай-ақ бөлмелердің терезелері болмауы да ұсынылады.
Үшіншіден, оқушылардың сабақ жүргізу кезінде үнемі шыны витриналар мен шкафтардың арасында болуы, балалар үшін де және витриналарды сақтау үшін де қауіп тудырады.
Жоғарыдағы жағдайларды ескере отырып, мектеп мұражайы үшін және оның жұмысын жандадыруға байланысты мұражайдың экзпозицияларын жеке бөлмеге орналастыру қажет екендігі туындайды.
Төртіншіден, әдістемелік көзқарас тұрғысынан үнемі қандай да бір ақпаратпен байланыс кезінде оның жаңашылдық нақтылығы жоғалады, яғни ол «фондық» түрге енеді де, оқушылар оны басқаша қабылдайды және оқытушы талап еткендей толық көлемде жаттап алмайды. Сынып бөлмесінде үнемі болатын биологиялық обьектілер мен биологиялық коллекциялар уақыт өте келе оқушылар ескермей тек бөлменің бір «жиһазы» ретінде қабылданады. Сондықтан қандай да бір обьектіге толыққанды көңіл аудару әрдайым тиімді бола бермейді, ал ондай табиғи обьектілерді тиімділігі төмендей береді.
Бесіншіден, уақытша көрме өткізу мен оны ұйымдастыру сондай –ақ витринадағы жеке композициялар мен экспонаттарды ауыстыру қиындай түседі.
Мұражайда тек қана әртүрлі саяхаттар өткізіліп қоймайды онда табиғатты қорғау іс-шаралары, ғылыми конференциялар өткізіледі, олар өз кезегінде мектеп аудиторияларында болып жатқан сабақтарға және оқу процесіне зиянын тигізбеуі керек.
Оқу жұмысында пәндердің ерекшеліктеріне байланысты мектеп мұражайы мүмкіндіктерін пайдалану әртүрлі болып келеді: бұл мұражай қабырғасында өткізілетін сабақтар, жорық жұмыстары және т. б.
Биология пәні бойынша жұмыс кезінде мұғалімнің мектеп табиғат мұражайы экспозициясын пайдалануы (3 сурет).
Сурет 3. Мектеп табиғат мұражайының экспозицияларын пайдалану
Пайдаланылған әдебиет:
1. Создание и организация деятельности школьного музея: Из методики краеведческой работы //Музейный вестник. — № 5. — Челябинск: изд. ЧГПУ, 2000.-С.57–59.
2. Зимина Т. А. Методика использования деятельности школьного музея в региональной системе дополнительного образования детей: Автореф. дис... канд. пед. наук: 13.00.08. / Рос. междунар. акад. туризма. — М., 2000. — 23с.
