Адамдардың өмір тіршілігіне қатысты стереотиптер — стереотиптер арасындағы маңыздысы. Стереотиптер салт-дәстүрмен, аңыз-әпсаналармен, әдет-ғұрыптармен тығыз байланысты, тек салт-дәстүрлер обьективті маңыздылығын ашық түрде байқатса, ал стереотиптер жасырын күйде көрінеді. Стереотиптенген өмір тіршілігінің түрлері ретінде салт-дәстүрлер этнографиялық зерттеулер нысанына айналуда. Бұл, әрине, бекер емес, себебі өмір тіршілігіне қатысты стереотиптерде этникалық мәдениеттің ерекшелігі айқын көрінеді.
Статья посвящена осмыслению стереотипа как фрагмент языковой картины мира. Человек живет в мире стереотипов, навязанных ему культурой его этноса. Стереотипы усваиваются еще в детстве и изменяются очень медленно, хотя и неизбежно искажают реальность, которую пытаются отразить. Стереотипы составляют константы языковой картины мира, так как через эти номинации и образы в концептуальную картину мира вплетается то бытовое представление о нации, которое зафиксировано определенным национальным языком. Наряду с этим стереотипы призваны представлять этническое сознание, мировоззрение этноса, что также позволяет рассматривать их как важную составляющую языковой картины мира.
«Дүние бейнесі» деп аталатын феномен адамның өзі секілді ежелден келе жатқан құбылыс. Адам баласы «дүниенің тілдік» бейнесін антропогонез дәуірінен бастап жасай бастаған. Дегенмен, «дүниенің бейнесі» термині соңғы кезеңдерде ғана ғылыми-философиялық зерттеу пәніне айналды. Ал дүниенің тілдік бейнесі — тілдік құралдар арқылы бейнеленген сананың бейнесі, тіл арқылы жарыққа шығатын пайым-түсініктердің концептуалды жүйесі туралы біртұтас білімнің моделі. Дүниенің тілдік бейнесі адамның дүние туралы жалпы білімін танытатын концептуалды немесе когнитивтік дүние бейнесінен бөлек деп ұғынылады.
Осы дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырушы элементтердің бірі — стереотип. Когнитивті лингвистикада және этнолингвистикада «стереотип» термині тіл мен мәдениеттің мазмұндық жағына қатысты қарастырылады, яғни әлемнің тілдік бейнесімен салыстырылатын менталды (ойлау) стереотипі ретінде ұғынылады. Дүниенің тілдік бейнесі мен тілдік стереотип бүтіннің бөлшегі ретінде салыстырыла отырып, тілдік стереотип белгілі бір тілден тыс нысанға қатысты тұжырым деп түсіндіріледі. Сондай-ақ оны әлеуметтік таным модельдерінің аясында қалыптасқан обьективтік шындықты түйсінудің нәтижесі және субьективті тұрғыдан берілген баға деп көрсетеді.
Стереотиптер екі категорияға бөлінеді: үстірт және түбегейлі [1, с.96]. Үстірт стереотиптер — белгілі бір халық туралы тарихи, халықаралық және саяси жағдайларға немесе басқа да уақытша факторларға байланысты пайда болған стереотиптер. Бұл стереотиптер әлемде және сол елдегі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Олардың өмір сүру ұзақтығы қоғамның жалпы тұрақтылығына байланысты. Атап айтқанда, олар: нақты тарихи оқиғаларға қатысты қалыптасқан бейнелі түсініктер.
Үстірт стереотиптерден түбегейлі (күрделі) стереотиптердің айырмашылығы — олардың уақыт талғамай өзгермейтіндігінде. Түбегейлі стереотиптер керемет тұрақтылық қасиетіне ие бола отырып, ұлттық сипаттағы ерекшеліктерді зерттеуге дерек бола алады.
Түбегейлі стереотиптер арасында халықтың өмірі мен тұрмысының белгілеріне байланысты туындаған сыртқы стереотиптер ерекше топты құрайды, халық тұрмысында үнемі болып тұратын алмасуларға қарамастан, мұндай стереотиптер өте жай өзгеріп отырады. Шаңырақ, сандық, тері бұйымдары, кимешек, сәукеле, қамшы бірнеше ғасырлар бойы қазақтар өмірінің ажырамас бөлігі саналып келеді.
Түбегейлі стереотиптердің көпшілігі өте ерте заманда қалыптасқандықтан, олардың пайда болу, таралу жолдары әртүрлі. Мысалы, Ұлыбританиядағы түрлі тарихи жағдайларға байланысты пайда болған стереотиптерді айтуға болады. Әртүрлі герман тайпаларынан құралған субстраттан пайда болған ағылшын этносы және оның ұзақ уақыт бойы өмір сүруі олардың өмір тіршілігі стереотиптерінің негізгі белгілерін айқындады. Мемлекеттік істе де, тұрмыста да орын алған ағылшындарға қатысты стереотиптердің негізгі қызметі оларға тән прагматизм мен нақтылықтан көрінеді.
Адамның өмір тіршілігін реттейтін этникалық сана мен мәдениетті қалыптастырудың негізі ретінде туабітті пайда болатын немесе белгілі бір ұлт өкілі ретінде оның бойына сіңірген мәдени стереотиптерді айтуға болады. Сонымен, біз мәдениет арқылы телінген стереотиптер әлемінде өмір сүреміз. Ұлттың менталдық стереотиптерінің жиынтығы сол ұлттың әрбір өкілінің жанына жақын, жүрегіне жылы. Мәселен, айлы түн жайлы ауыл және қала тұрғындарының айтқан мынадай сөз тіркестерін айтуға болады: тігін тігуге болатындай сүттей жарық деп ауыл тұрғыны айтса, кітап оқуға болатындай жарық түн деп қала тұрғыны айтар еді [2, с.59].
Адамдардың өмір тіршілігіне қатысты стереотиптер — стереотиптер арасындағы маңыздысы. Стереотиптер салт-дәстүрмен, аңыз-әпсаналармен, әдет-ғұрыптармен тығыз байланысты, тек салт-дәстүрлер обьективті маңыздылығын ашық түрде байқатса, ал стереотиптер жасырын күйде көрінеді. Стереотиптенген өмір тіршілігінің түрлері ретінде салт-дәстүрлер этнографиялық зерттеулер нысанына айналуда. Бұл, әрине, бекер емес, себебі өмір тіршілігіне қатысты стереотиптерде этникалық мәдениеттің ерекшелігі айқын көрінеді. Өмір тіршілігі түрлеріне қатысты стереотиптер тізбегі, әлбете, салт-дәстүрлермен ғана шектелмейді. Өмір сүру қалыптары өмірдің басқа да салаларына тән болып келеді, атап айтқанда, қарым-қатынас мәдениеті, индивидтердің әлеуметтік өмірге бейімделуі, технологиялық үдерістер (еңбек тәсілдері мен дағдылары), ойын әрекеттері, т.б. Адамдар арасындағы қарым-қатынасқа тек олардың ортақ тіл табысулары аздық етеді, сонымен бірге оған дейін меңгерген білімдері аса қажет шарт болып табылады. Қарым-қатынасқа түсушілердің әрқайсысы өзін қоршаған әлеуметтік және мәдени орта жайындағы ортақ таным-түсініктері сәйкес келгені құптарлық жайт. Сол себепті коммуникативтік актіге қатысушылардың санасында қалыптасатын осы білім түрлері аялық білім қоры деп аталады. О. С. Ахманованың анықтамасы бойынша «Аялық білім — тілдік қатынастың негізі болып табылатын екіжақты тыңдаушы мен айтушыға бағытталған реалийлер туралы білімі» [3, с.498].
Стереотип «ұлттық мінез» ұғымымен тығыз байланысты. Мінез — адамның қоғамда өмір сүре отырып жинақтайтын ерекше қасиеттері. Сондай-ақ мінез деп адамның өмірі мен іс-әрекетінде көрінетін және қалыптасатын тұрақты жеке-дара ерекшеліктерінің жиынтығын айтамыз. Осылайша, адам мінезі оның дүниетанымына, іс-әрекетінің сипаты мен мазмұнына, өмір сүретін әлеуметтік ортасына, басқа адамдармен жасайтын белсенді қызметіне байланысты әлеуметік мәнге ие болады [4, с.42].
Адамның өзін қоршаған ортамен жасайтын белсенді қатынасы оның мінез-құлқын айқын көрсетеді. Ол идеологиялық тұрғыдан адамның дүниетанымынан, психологиялық тұрғыдан — қажеттіліктерінен, қызығушылықтарынан, бейімделушіліктерінен яғни адамдар мен дүниеге қатысты талғампаз көзқарасынан көрінеді.
Алайда, ғалымдар жеке тұлғаның жеке-дара мінез-құлқына қарамастан, белгілі бір әлеуметтік топтың ортақ қасиеттерін қарастыруда. Бұл өз кезегінде ұлттық мінез ұғымына сәйкес келеді. С. М. Арутюнян «халықтың рухани өміріне қатысты түрлі деңгейдегі құбылыстарының ерекше жиынтығы» деп айқындайды [5, с.23]. Бірқатар зерттеушілер еңбектерінде ұлттық мінез ұғымы ұлттың шынайы қасиеттерінің ерекше жиынтығы деп көрсетіледі. Әрбір халықтың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, бұл ұғымға мына қасиеттерді жатқызады: ұлттық сана-сезім, әдет-ғұрыптары, талғамы, салт-дәстүрі, ұлттық мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық намысы мен басқа да ұлттар мен ұлыстарға деген көзқарасы. Осылайша, зерттеушілердің басым көпшілігі ұлттық мінезді қандай да бір ұлтқа тән қасиеттердің жиынтығы деп есептейді. Мәселен, С. М. Арутюнян ұлттық мінез терминін белгілі бір елдің мәдени және тарихи дамуының ықпалымен қалыптасатын салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрып, мінез-құлық қасиеттерінің жиынтығы деп анықтайды [5, с.24].
Стереотип ұғымы әлеуметтану ғылымынан когнитивті лингвистика мен этнолингвистика салаларының зерттеу нысанына айналу жолында айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерістер оның мазмұндық, тұрпаттық және көлемдік тұрғыдан өзгеруіне әсер етіп, стереотип ұғымының қолданыс аясын кеңейтті. Бұған дейін әлеуметтану ғылымында стереотип термині тек адамдарға қатысты ұлттық, әлеуметтік, кәсіби және басқа да тұрғыдан қарастырылып келсе, ал когнитивті тіл білімі, сонан соң этнолингвистикада бұл термин адамның танымдық және практикалық өміріндегі кез келген затқа (заттар, құбылыстар, оқиғалар, адамдар, жануарлар, өсімдіктер әлемі т.б.) байланысты зерттеледі.
Әлеуметтану ғылымы тұрғысынан стереотип термині тар ұғымда, яғни белгілі бір адамдар ұжымы мен оның өкілдері тұрғысынан ғана зерттеліп келсе, ал когнитивтік тұрғыдан кең ұғымда, яғни түрлі тілдік формада берілетін (сөздің лексикалық, мағынасы, оның сөзжасамдық және семантикалық дериваттары, басқа сөздермен тіркесу және жұптасу мүмкіндіктері, этимологиялық, фразеологиялық және грамматикалық ерекшеліктері тұрғысынан) менталдық (семантикалық) құбылыс ретінде қарастырылады. Дегенмен, стереотип терминінің этнолингвистика ғылымында когнитивтік дефиниция ретінде айқындалуы барлық тілдік бірліктер деңгейінде қарастырылған заттар туралы түсініктердің жиынтығы болып табылады. Мұндай ұғым-түсініктер сол тілдің өзінде бұрыннан бар (мысалы, мақал-мәтелдері) немесе кейіннен пайда болған тұрақты тіркестер болуы мүмкін [6].
Дүние бейнесі толық әрі дәл қабылдануы үшін ол иерархиялық құрылым тұрғысынан реттелген, үш өлшемді, динамикалық және жүйелік тұрғыдан үйлескен болуы шарт, ал ол үшін онда стереотиптердің заттық және предикаттық қасиеттері жан-жақты қамтылуы тиіс. Стереотиптердің «заттық» қырын олардың жазықтықтағы күйімен түсіндіруге болады, яғни жер бетіндегі құрлық пен өзен-көлді, теңіз бен шөлді бейнелеген картаға және жүйелеуші адам әлемдегі заттар мен құбылыстардың белгілері мен қасиеттеріне көңіл бөліп қана қоймай сондай-ақ әрбір зат пен құбылыстың қасиеті мен сыр-сипатын тануға ұмтылады.
Сонымен, стереотип — дүниенің концептуалды бейнесінің кейбір көріністері (фрагменттері), менталды «бейнесі», заттар мен құбылыстар жайлы қалыптасқан тұрақтылық. Стереотип өз кезегінде заттар мен құбылыстардың ішкі мән-мағынасын түсіндіретін ұлттық-мәдени ұғым болып табылады. Жеке тұлғаның белгілі бір қоғамдағы әлеуметтік өмір әдебі мен салтына сәйкес қалыптасқан стереотиптік білім көзі оның қандай мәдениет өкілі екенін танытатындықтан, стереотиптер мәдениеттегі прецедентті (аса маңызды) бірліктер болып есептеледі. Стереотиптер — бір жағынан халықтың өз мәдениетіндегі құндылықтарды сақтауға және өзгертуге, екінші жағынан өзінде барды бағамдауға, аялауға және тануға ықпал ететін тіл мен сөйлеудің тұрақтандырушы факторы.
Әдебиеттер:
1. Павловская А. В. Этнические стереотипы в свете межкультурной коммуникации. М.: Просвещение, 1998
2. Маслова В. А. Когнитивная лингвистика, 2004, с.272
3. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. — М.: Советская энциклопедия, 1969, с.608
4. Петровский А. В., Ярошевский М. Г. Психология. Учеб для вузов. — М.: Издат. Центр «Академия», 2000. –512 с.
5. Арутюнян С. М. Нация и ее психологический склад. Краснодар: Изд-во Краснодар. гос. пед. ун-та, 1966. 271 с.
6. Бартминьский Е. Языковой образ мира: очерки по этнолингвистике / Пер. с польск. М., 2005, с.528
