Инсон ва инсонпарварлик мутафаккирларимиз талқинида



Инсон юксак фазилатлар ва қадриятларни эгалламасдан, ўзида инсонга муҳаббат туйғусини шакллантирмасдан, хулқли, одобли, инсонпарвар бўлмасдан туриб етук шахс, комил инсон бўлиб етишуви қийин.

Жамият ривожида турли даврлар инсонлар ҳаёти учун буюк ақл-заковатга эгалиги билан ажралиб туради. Мана шундай муҳим аҳамиятга молик тушунчалардан бири “инсонпарварлик” тушунчасидир.

Инсонпарварлик деганда, инсонни эъзозлаш, ҳурмат қилиш, ундаги ижтимоий-ахлоқий хислатларни камолга етказиш, унинг моддий ва маънавий фаровонлиги тўғрисида ғамхўрлик қилиш ва қўллаб-қувватлашни тасаввур қиламиз. Инсон ва инсонпарварлик масаласи қадимги даврдан башариятни қизиқтириб келган. У ҳақидаги маълумотлар оғзаки ва ёзма манбаларда, мифологияга бағишланган асарларда, мутафаккирларнинг ижтимоий-фалсафий мероси ва бадиий адабиётда сақланиб келган[1].

Гуманизм атамаси илк бор дунёқараш сифатида Европа Ренессанси даврида қўлланилган бўлиб, бу даврда инсон шахси ва унинг фазилатларини тасвирлашга эътибор кучайди. Етук ва мукаммал инсон тимсолини яратиш рассомлар, шоир ва ёзувчилар, файласуфлар, турли соҳада ижод қилувчи олимларнинг диққат марказида турди. Лекин инсонпарварлик тўғрисидаги ғояларнинг кишилараро муносабатда қўлланилиши тарихимизнинг узоқ даврларига бориб тақалади. Бунга зардуштийлик динининг муқаддас китоби “Авесто”да инсоний фазилатларнинг эъзозланиши, туркий битиклардаги қаҳрамонлик, ватанпарварлик, шижоаткорлик, ўз она ерига муҳаббат ҳақидаги фикрлар ёрқин мисол бўла олади.

Бироқ, тарихнинг гувоҳлик беришича, ҳамма вақт ҳам инсоний қадриятларга эътибор берилавермаган. Баъзи даврларда инсон шахси, унинг обрўси пастга урилган, салбий иллатлар, ахлоқсизлик, одамийликка хилоф ҳатти-ҳаракатлар кучайган, зўравонлик, ўзбошимчалик, адолатсизлик жамиятда устун келган. Булардан кўринадики, инсонпарварлик, инсонга муҳаббат бир текисда, пастдан юқорига қараб тараққий этавермаган. У худди яхшилик ва ёмонлик, ҳақ ва ҳақсизлик каби ўзгариб турган, қаршиликка учраб, қийинчиликлар билан ўзига йўл очиб борган. “Гуманистик ғоялар, – деб таъкидлайди профессор Ҳ.Алиқулов, – “соф ҳолда” намоён бўлмайди. У даврнинг хусусияти, характери, давлат бошқарувининг услуби, ҳукмдорларнинг фаолияти, маданият ва маънавиятнинг равнақ топиши, иқтисод ва ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва ҳоказолар билан чамбарчас боғлиқдир. Тарихга назар ташласак, инсонпарварлик тўғридан-тўғри, бир текисда ривожланмаган, балки антигуманистик ҳатти-ҳаракатлар, инсонпарварликка зид кучлар ва жамиятдаги салбий иллатлар, ахлоқсизликларга қарши аёвсиз курашда ўзига йўл очиб борган. Лекин бу курашда ҳамма вақт инсонпарварлик ёвуз кучлар, тубан ва ярамас иллатлар устидан зафар қозонган, дейиш хато бўлади. Тарихда шундай даврлар бўлганки, жамиятда қабиҳлик, зўравонлик, ўзбошимчалик ва жабр-зулм устуворлик қилиб, одамийлик ва диёнат, меҳр-шафқат орқага сурилган”[2].

Ўрта Осиёда илк ўрта асрларда, яъни Уйғониш даврининг дастлабки даврларида инсонпарварлик кучайган даврнинг муҳим босқичи десак бўлади. Бунинг сабабини инсонга эътиборнинг кучайганидан, унинг энг яхши фазилатлари шоир, файласуфларнинг асарларида, бадиий адабиётда, ижтимоий-сиёсий ва ахлоқий рисолаларда баён қилинганидан билсак ҳам бўлади. Инсонга эътибор, уни юксакликка кўтариш, энг олий қадрият деб улуғлаш Темурийлар даврига хос бўлиб, бу даврда инсон зотига ҳурмат билан қараш, одамийлик, бошқа мавжудотлар ичида уни энг аълоси деб аташ, инсонпарварликнинг турли жиҳатлари, хусусан, ширинсуханлик, нотиқлик, билимдонлик, ақллилик, сахийлик, сабр-қаноат, камтарлик, бағрикенглик, тўғрилик, софдиллик, нафсни тийиш, меҳр-мурувват, хайр-эҳсон, яхшилик ва бошқа қадриятларни тасвирлаш олдинги ўринга чиқди. Инсонпарварликнинг равнақ топган кейинги босқичи, бизнинг назаримизда, маърифатчилик ва жадидчилик ҳаракатига тўғри келади. Бу даврдаги инсонпарварлик Туркистон халқларининг мустақиллик, эркин ва фаровон ҳаёт учун кураши, дунёвий билимлар, замонавий фан ва техникани эгаллаш, ёшлар учун янги усулдаги мактабларни ташкил қилиш, улар онги ва билимини ошириш, жамиятни инсонпарварлаштириш ғоялари билан чамбарчас боғлиқдир. “XIX аср охирлари ва XX аср бошларида, – деб таъкидлайди академик И.Мўминов, – Ўзбекистон маданиятининг прогрессив вакиллари – Аҳмад Дониш, Фурқат, Муқимий ва шулар каби илғор кишилар ўрта асрчилик ва жаҳолатпарастликка қарши курашиб, Навоийнинг энг яхши традицияларини давом эттирдилар, унинг маърифатпарварлик, халқпарварлик чақириқларини куйладилар”[3]. Юқорида қайд этилган фикрлардан шундай хулосага келиш мумкинки, комил инсон ғояси ва унинг муҳим хусусияти бўлган инсонпарварлик кўпинча ўзгариб турган, улар тўғрисидаги тасаввурлар муайан бир тузумнинг талаб ва эҳтиёжи, шарт-шароитнинг ўзгариши билан турлича мазмун касб этган.

Фалсафа фанининг марказий масаласи инсон муаммосидир. Инсоннинг яралиши, моҳияти ва жамиятда тутган ўрни фалсафий муаммолар тизимида асосий масаладир. Турли фалсафий таълимотларда бу масалалар турлича талқин этиб келинган. Суқротнинг “Ўзлигингни бил” деган ҳикматли сўзи ҳар бир тарихий даврда янгича аҳамият касб этади. Инсонда бутун олам ва жамиятнинг моҳияти мужассамлашгандир. Нақшбандия таълимотида барча тасаввуф таълимотлари каби инсон махсус ўрганилган[4].

Марказий Осиё мутафаккирлари Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий ва бошқалар ўз асарларида инсон ҳис-туйғулари, унинг қадр-қимати инсонпарварлик ғояларига тўлалигини айтишади. Хусусан, Форобий айтадики, “бахт-саодат осойишта ҳаёт, кишилар ўртасидаги ҳамкорлик, комил инсон ҳақидаги идеаллар, маънавий баркамоллик инсоннинг кўп ижобий фазилатлари ва хислатлари асосида кишилар жамоасида юзага келади”.Унингча инсон ўз-ўзидан бахтли бўла олмайди, бу нарса унинг ҳаракатларига, меҳнатига, касб-ҳунарни эгаллашига, билимига боғлиқ. “...Инсон юксак камолотга эришуви йўлида ҳаракат қилганидек, ақлий ҳам ҳаракат қилса, ҳеч шубҳасиз, ўзи ўйлаётган сўнгги даражадаги бахт-саодатга эришади”[5].

Инсонпарварлик ғояларининг инсонлар учун долзарблигини буюк аллома Алишер Навоий қарашларида ҳам кўриш мумкин. Унинг фикрича, дунёдаги ҳамма нафосат олами инсонларга хизмат қилишга қаратилган бўлиб, бу нафосатнинг бутун нозик қирралари ва жабҳалари худонинг жамолида кас этган. Алишер Навоий инсоннинг қадр-қиммати унинг мол-мулки, зеб-зийнати, мансаби, ижтимоий келиб чиқиши билан эмас, балки унинг маънавий қиёфаси, ахлоқий сифатлари, ундан элга қанчалик наф тегиши билан белгиланади дейди. Бу ҳақда унинг қуйидаги сўзлари таҳсинга сазовордир: "Кишиларнинг сўз билан наф етказиш қўлидан келмаса, лоақал кўнглидаги андишаси яхши бўлиши керак. Кўнгли одамларнинг хурсандлигидан хурсанд бўлиши лозим. Кимнинг халқ ғамидан ғами бўлмаса, ҳақиқий одам бўлсанг, уни одам дема"[6].

Ўзбекистон – демократик давлат. Бу инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қаътий назар, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаб берадиган давлатдир. Ўзбекистонда турли ҳуқуқий демократик принциплар қарор топмоқда.

Конституция Ўзбекистонда эркин фуқаролик жамияти, яъни халқнинг ўзи бевосита бошқарадиган жамият ва демократик ҳуқуқий давлат қуришнинг асосий мақсад қилиб қўяди. Унда жами дунёвий неъматлар орасида энг улуғи "инсон" эканлиги ёрқин мужассамлаштирилган. Инсонни улуғлаш уни муҳофаза қилиш ва ҳар томонлама камол топтириш Конституциянинг асосий ғоясига айлантирилган. Конституция инсон ҳуқуқлари тўғрисида халқаро ҳуқуқий меъёрлар асосида ишлаб чиқилган ва уни янада тўлдирган. Бунга Конституциянинг 13-моддаси далил бўлиши мумкин. Яъни:"Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиймати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади.

Тарихий тараққиёт шуни кўрсатадики, гарчи йиллар силсиласида ер юзида қирғинбарот урушлар одамзод қонини тўкишга сабаб бўлган бўлса-да, инсон ва унинг қадр-қимматини турли жабру ситамлардан халос этиш мақсадида мардонавор ҳаракатлар ҳам кузатилган. Демак, одамзод қони дунёнинг қайси бурчагида тўқилишидан қатъий назар у инсоният фожиаси эканлигини тушуниш, бир юракнинг оғриғини ҳар бир инсон бутун юраги билан ҳис қилиши инсонпарварликнинг муҳим намунасидир. Шундай экан, амалга оширилаётган ҳар бир ислоҳотлар шахс ва унинг фаровонлиги учун эканлигини англаган ҳолда тараққиётга муносиб ҳисса қўшиш ҳар биримизнинг инсонийлик бурчимиз.

Адабиётлар:

1. Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан. –Т. : Ўзбекистон, 1995; Ўзбекистонда ижтимоий-ахлоқий ва гуманистик фикрлар тарихининг муҳим босқичлари. –Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ нашриёти, 2007.
2. Ўзбекистонда ижтимоий-ахлоқий ва гуманистик фикрлар тарихининг муҳим босқичлари. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2007. – 10 б.
3. Мўминов И. Танланган асарлар. Т. 1. –Тошкент: Фан, 1969. – 197 б.
4. Наврўзова Г.Н., Зоиров Э.Х., Юнусова Г.С. Тасаввуфда инсон ва унинг камолоти масаласи. -Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2006. – Б. 133.
5. М.Хайруллаев .”Форобий”. Тошкент., 1963. 260-бет.
6. А.Навоий “Ҳайратул Аброр” . 97-98 бетлар